आयुर्वेद र जडीबुटी औषधि: नेपालभित्र व्यवसायिक उत्पादन र सम्भावना

-गोपीप्रसाद कँडेल

नेपाल जडीबुटीका धनी देशहरूमध्ये एक हो। यहाँको जैविक विविधता, जलवायु र भौगोलिक अवस्थाले आयुर्वेद र जडीबुटी औषधिका लागि ठूलो सम्भावना प्रदान गर्दछ। आयुर्वेदिक र जडीबुटी औषधिहरूले स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधान मात्र होइन, अर्थतन्त्रमा नयाँ आयाम पनि थप्न सक्छ।

१. नेपालको जैविक विविधता र प्राकृतिक स्रोत

नेपालमा झन्डै ७,००० भन्दा बढी वनस्पति प्रजातिहरू पाइन्छन्, जसमध्ये १,६०० प्रजातिहरू औषधिजन्य छन्। हिमालय र पाहाडी क्षेत्रका जडीबुटीहरू, जस्तै यार्सागुम्बा, जटामसी, पाखनबेद, गुर्जो, बेसार र सतुवाले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उच्च माग राख्दछन्। यी जडीबुटीहरूको सही उपयोग र प्रशोधन गरी नेपालले आयुर्वेद क्षेत्रको ग्लोबल केन्द्र बन्ने सम्भावना छ।

२. स्वास्थ्यप्रति जागरूकता र आयुर्वेदको मागमा बृद्धि

अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा आयुर्वेद र प्राकृतिक उपचारप्रति चासो बढ्दै गएको छ। मानिसहरू एलोप्याथिक औषधिको साइड इफेक्टप्रति सचेत हुँदै, प्राकृतिक र दिगो समाधानतर्फ आकर्षित भइरहेका छन्। नेपालले परम्परागत ज्ञान र आधुनिक प्रविधिको संयोजन गरी आयुर्वेदिक उत्पादनलाई विश्व बजारमा पुर्‍याउन सक्छ।

३. रोजगारी र उद्यमशीलता

आयुर्वेद र जडीबुटी औषधि उद्योगले स्थानीय समुदायका लागि ठूलो रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छ। जडीबुटी खेती, प्रशोधन, औषधि उत्पादन, र निर्यातले ग्रामीण क्षेत्रको आर्थिक सशक्तीकरणमा योगदान पुर्‍याउँछ।

४. राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय बजार सम्भावना

भारत, चीन, र युरोपेली मुलुकहरूमा आयुर्वेदिक औषधिहरूको माग उच्च छ। यदि नेपालले आफ्नो ब्रान्डिङ, गुणस्तर र प्रमाणिकता सुनिश्चित गर्न सक्यो भने, यो विश्व बजारमा ठूलो आपूर्तिकर्ता बन्न सक्छ।

५. सरकारको भूमिका र नीति सुधार

सरकारले जडीबुटी खेती र आयुर्वेद उद्योगलाई प्राथमिकता दिई नीति बनाउनुपर्छ। शोध तथा विकास, सहुलियतपूर्ण ऋण, र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार सम्झौताहरूमार्फत यस क्षेत्रलाई प्रोत्साहन दिन सकिन्छ।
आवश्यक कदमहरू

1. शोध र विकासमा लगानी: परम्परागत ज्ञानलाई वैज्ञानिक अनुसन्धानसँग जोडेर प्रमाणित गर्नुपर्छ।

2. प्रशोधन र मूल्य अभिवृद्धि: कच्चा जडीबुटी निर्यातभन्दा प्रशोधित उत्पादनको निर्यातलाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ।

3. स्थानीय स्तरमा क्षमता निर्माण: किसानहरूलाई जडीबुटी खेतीका बारेमा तालिम दिनु र स्थानीय उत्पादनलाई जोड दिनु।

4. अन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणीकरण: GMP (Good Manufacturing Practices) र ISO जस्ता मान्यता प्राप्त गर्न।

5. पर्यटनसँग जोड्नु: आयुर्वेद पर्यटन (Wellness Tourism) लाई प्रवर्द्धन गरी नेपाललाई स्वास्थ्य पर्यटनको गन्तव्य बनाउन सकिन्छ।

निष्कर्ष

आयुर्वेद र जडीबुटी औषधि नेपालको आर्थिक, सांस्कृतिक, र जैविक सम्पत्तिको दिगो उपयोगको उत्कृष्ट माध्यम हो। यसले न केवल स्वास्थ्य क्षेत्रमा योगदान पुर्‍याउँछ, तर अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा नेपाललाई आयुर्वेदिक हबको रूपमा स्थापित गर्न सक्छ। अब नेपालले यस क्षेत्रलाई प्राथमिकताका साथ विकास गर्नु अपरिहार्य छ।

नेपालका केही औषधिजन्य जडीबुटीहरूको सूची

नेपालमा पाइने औषधिजन्य जडीबुटीहरूको सूचीमा धेरै वनस्पतिहरू समेटिएका छन्। यी जडीबुटीहरू स्वास्थ्य सुधार, रोग प्रतिरोध, र परम्परागत औषधिमा प्रयोग गरिन्छन्।

१-२५: हिमाली क्षेत्रका जडीबुटीहरू
1. यार्सागुम्बा (Cordyceps sinensis)
2. जटामसी (Nardostachys jatamansi)
3. सतुवा (Paris polyphylla)
4. पखानबेद (Bergenia ciliata)
5. गुर्जो (Tinospora cordifolia)
6. चिराइतो (Swertia chirayita)
7. सल्ला गोंद (Pinus roxburghii)
8. भैरुङ (Rhododendron anthopogon)
9. बोजो (Acorus calamus)
10. थुने (Taxus baccata)
11. लोध्र (Symplocos racemosa)
12. भृङ्गराज (Eclipta prostrata)
13. नागबेल (Lygodium japonicum)
14. तेजपत्ता (Cinnamomum tamala)
15. सिलाजित (Asphaltum punjabianum)
16. पुनर्नवा (Boerhavia diffusa)
17. मेथी (Trigonella foenum-graecum)
18. वनलसुन (Allium wallichii)
19. सतिबीर (Selinum wallichianum)
20. असुरो (Justicia adhatoda)
21. चक्रफूल (Illicium verum)
22. कुटकी (Picrorhiza kurroa)
23. तगरो (Valeriana jatamansi)
24. रतनजोत (Onosma spp.)
25. बनकपासी (Abroma augusta)
२६-५०: तराई र पहाडी क्षेत्रका जडीबुटीहरू
26. तुलसी (Ocimum sanctum)
27. अमला (Phyllanthus emblica)
28. हर्रो (Terminalia chebula)
29. बर्रो (Terminalia bellirica)
30. निम (Azadirachta indica)
31. धनियाँ (Coriandrum sativum)
32. अडुवा (Zingiber officinale)
33. हल्दी (Curcuma longa)
34. पुदिना (Mentha arvensis)
35. कालो जीरॉ (Nigella sativa)
36. गिठ्ठा (Dioscorea deltoidea)
37. सतावर (Asparagus racemosus)
38. अश्वगन्धा (Withania somnifera)
39. बाँझ (Quercus lamellosa)
40. सर्पगन्धा (Rauvolfia serpentina)
41. पिपला (Piper longum)
42. बनमारा (Eupatorium adenophorum)
43. सिस्नो (Urtica dioica)
44. कपुर (Cinnamomum camphora)
45. गुग्गुल (Commiphora mukul)
46. चन्दन (Santalum album)
47. सल्लाको तेल (Pinus wallichiana)
48. खयर (Acacia catechu)
49. एलेची (Elettaria cardamomum)
50. ज्येष्ठमध (Glycyrrhiza glabra)
५१-७५: वन्य र दुर्लभ जडीबुटीहरू
51. पाथीघाँस (Cymbopogon citratus)
52. पत्थरचट्टा (Bryophyllum pinnatum)
53. चुरोटपाते (Solanum nigrum)
54. साठीको झार (Eclipta alba)
55. धतुरो (Datura metel)
56. अकरकरा (Anacyclus pyrethrum)
57. शतावरी (Asparagus adscendens)
58. भुइँकटारो (Tribulus terrestris)
59. बाल्चा (Angelica glauca)
60. लेकझार (Rhododendron lepidotum)
61. सिन्कीझार (Drymaria cordata)
62. चिरपते (Achyranthes aspera)
63. कचुरो (Curcuma angustifolia)
64. गंधर्व हळदी (Kaempferia galanga)
65. गोकुलधौप (Ficus religiosa)
66. आंँक (Calotropis gigantea)
67. रातो गुर्जाे (Rhododendron arboreum)
68. बरामासी (Potentilla fulgens)
69. कालमेघ (Andrographis paniculata)
70. ढकालझार (Polygonum hydropiper)
71. वसाक (Adhatoda vasica)
72. ढोक्रो (Symplocos paniculata)
73. दारिम (Punica granatum)
74. पिपली (Piper retrofractum)
75. रुद्राक्ष (Elaeocarpus ganitrus)
७६-१०८: स्थानीय र व्यावसायिक जडीबुटीहरू
76. साठी (Andropogon muricatus)
77. बेत (Bambusa arundinacea)
78. रिठ्ठा (Sapindus mukorossi)
79. मकैको च्याख्ला (Zea mays husk)
80. धानको भूसी (Oryza sativa husk)
81. कागती (Citrus limon)
82. सुन्तला (Citrus reticulata)
83. महुआ (Madhuca indica)
84. छुइलो (Flemingia strobilifera)
85. आँपको बोक्रा (Mangifera indica bark)
86. बेल (Aegle marmelos)
87. ढकमरी (Capsicum frutescens)
88. कपुरकाचरी (Hedychium spicatum)
89. बगनबेल (Bougainvillea spectabilis)
90. फर्सिको बोक्रा (Prunus persica bark)
91. कटुस (Castanopsis indica)
92. बर (Ficus benghalensis)
93. पीपल (Ficus religiosa)
94. धुपी (Juniperus indica)
95. गोल्डेन झार (Chrysopogon zizanioides)
96. गन्धकादुरो (Litsea monopetala)
97. चुत्रो (Berberis asiatica)
98. भांग (Cannabis sativa)
99. कचनार (Bauhinia variegata)
100. गोरखपाती (Aloe vera)
101. अमलतास (Cassia fistula)
102. घिउकुमारी (Aloe barbadensis)
103. साल (Shorea robusta)
104. टिमुर (Zanthoxylum armatum)
105. गुँठ (Fumaria indica)
106. टंकामाली (Boehmeria rugulosa)
107. बरूल (Cassia tora)
108. काफल (Myrica esculenta)

यी जडीबुटी नेपालका प्राकृतिक सम्पत्तिहरू हुन्। तिनीहरूको संरक्षण, प्रवर्द्धन र वैज्ञानिक उपयोगले देशको आयुर्वेद र औषधि उद्योगलाई उचाइमा पुर्‍याउन मद्दत गर्न सक्छ। नेपालका थप औषधिजन्य जडीबुटीहरूको सूची । नेपालको जैविक विविधता अत्यन्तै समृद्ध छ। यहाँ प्रस्तुत सूचीमा पहिलेको सूचीबाहेक अन्य औषधिजन्य जडीबुटीहरूको नाम समेटिएको छ।

१-२५: हिमाली क्षेत्रका औषधिजन्य जडीबुटी
1. भालु सुँघ्ने (Valeriana wallichii)
2. पदमचाल (Rheum australe)
3. गुर्जोबेली (Tinospora malabarica)
4. भोटे कुटकी (Neopicrorhiza scrophulariiflora)
5. तिन्कुने झार (Polygonum affine)
6. सिलफोड (Heracleum wallichii)
7. बनतुलसी (Origanum vulgare)
8. थुरुङ (Berberis aristata)
9. चुक्पा (Rhodiola imbricata)
10. लोठसल्ला (Abies spectabilis)
11. झ्याउ (Usnea barbata)
12. कुम्भी (Pleurospermum angelicoides)
13. रुदिलो (Lonicera spinosa)
14. तामाखानी (Nardostachys spp.)
15. निगुरो (Diplazium esculentum)
16. कन्चुरो (Ainsliaea aptera)
17. रसुनझार (Allium przewalskianum)
18. चम्प (Michelia champaca)
19. रातो धुपी (Juniperus recurva)
20. हर्रोबेली (Terminalia alata)
21. सेतो निगुरो (Athyrium filix-femina)
22. काले धुपी (Juniperus indica)
23. बनमरुवा (Mentha sylvestris)
24. कुकुरडाइन (Artemisia gmelinii)
25. बनधनियाँ (Coriandrum sativum wild)
२६-५०: तराई र पहाडी क्षेत्रमा पाइने औषधिजन्य जडीबुटी
26. बले (Morus alba)
27. कचनार (Bauhinia purpurea)
28. गुल्मेली (Clitoria ternatea)
29. भिमसेनी कपूर (Dryobalanops aromatic)
30. बनविरुवा (Premna serratifolia)
31. करेरो (Celastrus paniculatus)
32. निगला (Ficus lacor)
33. हातेपाती (Grewia optiva)
34. बेलायती घाँस (Eupatorium odoratum)
35. बकाइनो (Melia azedarach)
36. अर्जुन (Terminalia arjuna)
37. बदाम (Prunus amygdalus)
38. कचुरी (Kaempferia rotunda)
39. चमसुर (Lepidium sativum)
40. बकुल्ला (Mimusops elengi)
41. भित्रमुला (Raphanus sativus wild)
42. कुखुराझार (Polygonum hydropiper)
43. खुईलो (Semecarpus anacardium)
44. भुइँअमला (Phyllanthus niruri)
45. कटुस (Trapa natans)
46. पिपल्ला (Piper chaba)
47. अनार (Punica granatum)
48. छत्रझार (Clerodendrum serratum)
49. कञ्जिरो (Sida rhombifolia)
50. चुकन्दर (Beta vulgaris)
५१-७५: जंगली क्षेत्रमा पाइने औषधिजन्य जडीबुटी
51. आँँप (Mangifera indica)
52. साल (Shorea robusta)
53. बडहर (Artocarpus heterophyllus)
54. कटहरको बोक्रा (Artocarpus integra bark)
55. सरी (Ziziphus mauritiana)
56. बांस (Bambusa vulgaris)
57. डालेघाँस (Imperata cylindrica)
58. कञ्चन (Bauhinia variegata)
59. बरुलो (Erythrina stricta)
60. मुसे झार (Ageratum conyzoides)
61. गुर्जाे (Tinospora cordifolia wild)
62. खयरको गोंद (Acacia catechu)
63. महुवा (Madhuca indica)
64. थुम्बी (Thunbergia alata)
65. सिमल (Bombax ceiba)
66. सुन्दारी (Terminalia tomentosa)
67. बोगाटे (Citrus grandis)
68. आँपका पात (Mangifera indica leaves)
69. ढकमरी (Capsicum annum)
70. टपरी (Pogostemon benghalensis)
71. जिङ्गा (Leucas cephalotes)
72. भाङ (Cannabis indica)
73. मखमली (Gomphrena globosa)
74. सिसौ (Dalbergia sissoo)
75. लामझार (Andropogon citratus)
७६-१०८: व्यावसायिक खेतीमा आधारित औषधिजन्य जडीबुटी
76. अदुवा (Zingiber officinale cultivated)
77. बेसार (Curcuma longa cultivated)
78. लसुन (Allium sativum)
79. प्याज (Allium cepa)
80. मरीच (Piper nigrum)
81. ल्वाङ (Syzygium aromaticum)
82. दलचिनी (Cinnamomum zeylanicum)
83. तेजपत्ता (Cinnamomum tamala cultivated)
84. इलाइची (Elettaria cardamomum cultivated)
85. गोलभेडा (Solanum lycopersicum)
86. करेला (Momordica charantia)
87. निम्बु (Citrus aurantifolia)
88. सुन्तला (Citrus reticulata)
89. बेल (Aegle marmelos cultivated)
90. गुर्जो (Tinospora sinensis cultivated)
91. हर्रो (Terminalia chebula cultivated)
92. बर्रो (Terminalia bellirica cultivated)
93. अमला (Phyllanthus emblica cultivated)
94. सतुवा (Paris polyphylla cultivated)
95. तुलसी (Ocimum sanctum cultivated)
96. जटामसी (Nardostachys jatamansi cultivated)
97. चिराइतो (Swertia chirayita cultivated)
98. पुदिना (Mentha arvensis cultivated)
99. धनियाँ (Coriandrum sativum cultivated)
100. सिस्नो (Urtica dioica cultivated)
101. पुदिना (Mentha spicata cultivated)
102. महुरी (Apis mellifera honey)
103. कालो जीरॉ (Nigella sativa cultivated)
104. गोरखपात (Aloe vera cultivated)
105. बथुवा (Chenopodium album)
106. आल (Colocasia esculenta)
107. केशर (Crocus sativus)
108. टिमुर (Zanthoxylum armatum cultivated)

निष्कर्ष

यी जडीबुटीहरूको संरक्षण, सही व्यवस्थापन, र उत्पादन प्रक्रियामा लगानी गरेमा नेपालले आयुर्वेदिक औषधि उद्योगमा उत्कृष्ट सम्भावना देखाउन सक्छ।

(कँडेल सफल युवा उद्यमी हुनुहुन्छ । उहाँलाई फेसकुबमा पनि भेट्न सकिन्छ ।)

कँडेलको यसअघिका विचार तल पढ्न सक्नुहुन्छ

समय परिस्थितिको खेल होइन, हाम्रो कर्म र मेहनतको परिणाम हो