राजनीति: सेवाको तीर्थ कि अपराधको ओडार ?

-गोपी कडेँल

“भोट माग्दा ईश्वरको अवतार बन्नेहरू, कुर्सीमा पुगेपछि कसरी भष्मासुर बन्छन्?”
विश्व प्रसिद्ध दार्शनिक प्लेटो (Plato) ले २,४०० वर्षअघि नै भनेका थिए— “राजनीतिमा भाग नलिने सजाय यो हो कि, तपाईंले आफूभन्दा निकृष्ट र भ्रष्ट मान्छेद्वारा शासित हुनुपर्नेछ।” नेपालमा आज यही भइरहेको छ। यहाँ ‘ठूलो स्वर’ ले बोल्नेहरूले सत्यलाई लुकाएका छन् र ‘भ्रम’ को खेती गरेर जनताको रगत-पसिनाको व्यापार गरिरहेका छन्।

१. महान दार्शनिक विचार र नेपालको यथार्थ
राजनीति कुनै पेशा होइन, यो एउटा ‘मिसन’ हो। तर जब मिसन ‘कमिसन’ मा बदलिन्छ, तब देशको पतन सुरु हुन्छ।
• अरिस्टोटल (Aristotle) को विचार: उनले राजनीतिलाई ‘सर्वोच्च विज्ञान’ (Master Science) मानेका थिए किनभने यसले समाजको कल्याण गर्छ। तर उनले चेतावनी दिएका थिए जब शासकले साझा हित (Common Good) छोडेर आफ्नो हित (Self Interest) हेर्छ, त्यो ‘अधम’ (Corrupt) शासन हो।
• नेपाली सन्दर्भ: ३६ वर्षदेखि एउटै अनुहारले शासन गरिरहनु र उनीहरूको जीवनशैली ‘महाराजा’ सरह हुनु तर जनताको अवस्था ‘मजदुर’ भन्दा तल हुनु भनेको राजनीति सेवा नभएर “व्यावसायिक अपराध” भएको प्रमाण हो।

२. ठूलो स्वर र खोक्रो चरित्र (Sound vs. Substance)
विश्व इतिहासले भन्छ जति धेरै कोलाहल, त्यति थोरै काम। * सिंगापुरको मौन क्रान्ति: ली कुआन यू धेरै भाषण गर्दैनथे, उनी ‘परिणाम’ देखाउँथे। उनले भनेका थिए— “मलाई जनताको ताली होइन, उनीहरूको जीवनमा आएको सुधार चाहिएको छ।”
• दक्षिण कोरियाको संकल्प: कोरियाली नेताहरूले भ्रष्टाचारलाई ‘राष्ट्रघात’ माने। त्यहाँका कतिपय पूर्व राष्ट्रपतिहरूले भ्रष्टाचारको आरोप लागेपछि जेल मात्र गएनन्, कतिपयले त आत्मग्लानिमा परेर आत्महत्या समेत गरे। तर नेपालमा जेल जानुलाई ‘राजनीतिक प्रतिशोध’ को नाम दिएर उत्सव मनाइन्छ। यो दार्शनिक रूपमा “चेतनाको मृत्यु” हो।

३. समाज सेवा र सामाजिक अपराध बीचको लक्ष्मण रेखा
राजनीति तबसम्म ‘सेवा’ हो, जबसम्म यसले मान्छेको जीवन सहज बनाउँछ। तर नेपालमा राजनीति ‘सामाजिक अपराध’ मा परिणत हुनुका तीन प्रमुख कारणहरू:

1. जवाफदेहिताको अभाव: गलत काम गर्नेले सजाय भोग्नुको साटो ‘सुरक्षा’ पाउँछ।
2. लुटतन्त्रको वैधानिकता: कर्मचारी, ठेकेदार र नेता मिलेर सरकारी ढुकुटी रित्त्याउनुलाई ‘विकास’ को नाम दिइन्छ।

3. नागरिक मोहभंग: जनतालाई यति गरिब र लाचार बनाइएको छ कि उनीहरू एक छाक मासु र रक्सीमा आफ्नो ५ वर्षको भविष्य बेच्न बाध्य हुन्छन्।

अबको बाटो: “मौन विद्रोह र विवेकको शासन”
दार्शनिक एडमण्ड बर्क (Edmund Burke) ले भनेका थिए— “दुष्टहरूको विजयका लागि असल मानिसहरू चुप बसिदिए पुग्छ।”
नेपालमा ३६ वर्षको यो अन्धकार मेट्न कुनै विदेशी ‘मसिहा’ आउने छैन। परिवर्तनका लागि हामीले निम्न दार्शनिक आधारमा उभिनुपर्छ:

Part 2

१. शब्द र कर्मको खाडल नाप्ने (The Gap Test)
नेताले के भन्छ होइन, उसले के गर्‍यो भन्ने कुरालाई आधार मान्नुपर्छ।
• कसरी चिन्ने? यदि कुनै नेताले ३० वर्षदेखि “गरिबी निवारण” को भाषण गरिरहेको छ तर उसको आफ्नै महल ठडिँदैछ र जनता झन् गरिब हुँदैछन् भने, बुझ्नुहोस् ऊ नेता होइन, व्यापारी हो।
• मुक्त हुने उपाय: भाषण सुन्न छोड्नुहोस्, उसको ‘ट्र्याक रेकर्ड’ (विगतको काम) हेर्नुहोस्। “अहिलेसम्म के गर्‍यौ?” भनेर प्रश्न गर्ने हिम्मत गर्नुहोस्।

२. “हाम्रो” होइन “राम्रो” छान्ने (Character over Kinship)
नेपालमा धेरैजसो मानिसहरू आफ्नो पार्टी, आफ्नो जात वा आफ्नो नाताको आधारमा गलत मान्छेलाई पनि समर्थन गर्छन्।
• कसरी चिन्ने? जो नेताले सधैँ “हाम्रो पार्टी” र “हाम्रो मान्छे” भन्छ, उसले कहिल्यै पनि योग्यता (Merit) लाई प्राथमिकता दिँदैन। यस्ता नेताले प्रशासनमा आफ्ना मान्छे भर्ती गरेर भ्रष्टाचारको सञ्जाल बुन्छन्।
• मुक्त हुने उपाय: “मेरो पार्टीले देश लुट्दा पनि म चुप लाग्छु” भन्ने मानसिकता त्याग्नुहोस्। देशको झण्डालाई पार्टीको झण्डाभन्दा माथि राख्नुहोस्।

३. विलासी जीवनशैलीको स्रोत खोज्ने (The Source of Luxury)
राजनीति ‘समाज सेवा’ हो भने नेताको जीवनशैली सामान्य नागरिकको भन्दा धेरै विलासी हुनु हुँदैन।
• कसरी चिन्ने? जसको कुनै उद्योग छैन, कुनै व्यापार छैन, तर उसले करोडौँको गाडी चढ्छ र उसको जीवनशैली ‘राजा-महाराजा’ को जस्तो छ भने, त्यो पैसा निश्चित रूपमा जनताको पसिना हो।
• मुक्त हुने उपाय: उनीहरूको तडकभडक र महँगा गाडीलाई ‘शक्ति’ को प्रतीक होइन, ‘चोरीको प्रमाण’ को रूपमा हेर्न सुरु गर्नुहोस्। उनीहरूलाई सम्मान दिन छोड्नुहोस्।

४. भावनात्मक ब्ल्याकमेलबाट बच्ने (Emotional Immunity)
भ्रष्ट नेताहरूले सधैँ राष्ट्रवाद, धर्म, वा ‘पुरानो त्याग’ को कुरा गरेर जनतालाई भावनामा बगाउँछन्।
• कसरी चिन्ने? जब उसलाई भ्रष्टाचारको प्रश्न सोधिन्छ, उसले “मैले जेल जीवन बिताएको छु” वा “मैले देशका लागि रगत बगाएको छु” भन्दै विगतको ब्याज खान खोज्छ।
• मुक्त हुने उपाय: “विगतको त्यागले वर्तमानको अपराधलाई माफी दिन सक्दैन” भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ। हिजो जेल बसेको व्यक्तिलाई आज देश लुट्ने ‘लाइसेन्स’ हुँदैन।

*****
नागरिक चेतनाका लागि ५ महा-मन्त्र:
१. प्रश्न सोध्ने साहस: “यो पैसा कहाँबाट आयो?” र “मेरो करको सदुपयोग कहाँ भयो?” भनेर सोध्ने नागरिक नै लोकतन्त्रको मेरुदण्ड हो।

२. सामाजिक बहिष्कार: भ्रष्टाचारमा दोषी ठहरिएका वा शंकास्पद व्यक्तिलाई सामाजिक उत्सव, पूजा-आजा र सार्वजनिक कार्यक्रममा सम्मान गर्न बन्द गरौं।

३. प्रविधि र पारदर्शिताको माग: हरेक सरकारी सेवा अनलाइन हुनुपर्छ भन्ने माग राखौं ताकि कुनै पनि कर्मचारीले घुस माग्ने ठाउँ नै नपाओस्।

४. युवा र योग्यको खोजी: ३६ वर्षदेखि असफल भएका अनुहारलाई विश्राम दिएर नयाँ र भिजन भएका युवाहरूलाई अवसर दिने संकल्प गरौं।

५. मतदानको महत्व: चुनावको दिन ‘एक छाक मासु र रक्सी’ मा आफ्नो ५ वर्षको स्वाभिमान नबेचौं। त्यो एक दिनको रमाइलो ५ वर्षको आँसु बन्न सक्छ।

संसारका सफल देशहरू (सिंगापुर, नर्वे) मा नेताहरू ‘नोकर’ जस्तै हुन्छन् र जनता ‘मालिक’। नेपालमा हामीले नेतालाई ‘मालिक’ बनायौं, त्यसैले उनीहरूले हामीलाई ‘रैती’ ठाने। जब हामी “म नागरिक हुँ, म दाता हुँ” भन्ने गर्वका साथ उभिनेछौं, तब मात्र यी भ्रष्टहरूको सिंहासन डगमगाउनेछ।

• भाषण होइन, ‘डाटा’ हेरौं: नेताको स्वर कति ठूलो छ होइन, उसले कति जनालाई रोजगारी दियो र कतिवटा अस्पताल बनायो भन्ने कुराले उसको मूल्यांकन गरौं।
• दण्डको सर्वोच्चता: जसरी दक्षिण कोरिया र सिंगापुरले भ्रष्टाचार विरुद्ध ‘शून्य सहनशीलता’ अपनाए, नेपालमा पनि “भ्रष्टाचारीको सामाजिक बहिष्कार” र कडा कानुनी कारबाही हुनैपर्छ।
• पद होइन, ‘पात्र’ बदलौं: पुरानो जगेडाले नयाँ इन्जिन चल्दैन। नयाँ विचार र स्वच्छ छवि भएका युवाहरूलाई नेतृत्वमा पुर्‍याउनु नै एकमात्र विकल्प हो।

Part 3

१. न्यायको दार्शनिक पक्ष: अन्धो होइन, दिव्य आँखा
प्लेटो (Plato) ले आफ्नो पुस्तक ‘द रिपब्लिक’ मा भनेका छन् कि न्याय नै राज्यको सर्वोच्च सद्गुण हो। जब न्यायालयमा बसेको व्यक्तिले आफन्त र शत्रु बिर्सिएर केवल ‘सत्य’ मात्र देख्छ, तब समाजमा सुरक्षाको अनुभूति हुन्छ।
• उदाहरण (सिंगापुरको कठोरता): ली कुआन यूले आफ्नै नजिकको साथीलाई भ्रष्टाचारको मुद्दामा माफी दिएनन्। त्यो एउटा फैसलाले पूरै देशलाई सन्देश दियो कि— कानुनभन्दा माथि कोही छैन।

*नेपाली सन्दर्भ: यदि नेपालका अदालतहरूले राजनीतिक प्रभावलाई ढोकाबाहिरै छाडेर ५ वर्षसम्म केवल प्रमाण र न्यायको आधारमा फैसला गर्ने हो भने, वैदेशिक लगानीको बाढी आउनेछ। लगानीकर्ता पैसा लिएर त्यहाँ आउँछन् जहाँ उनीहरूको सम्पत्ति र हक सुरक्षित हुन्छ।

२. निजामती सेवा: ‘कर्म’ बाट ‘धर्म’ सम्म
प्रशासनिक सेवा केवल जीविकोपार्जनको माध्यम होइन, यो त ‘जनार्दन’ (जनता) को सेवा गर्ने योग हो। जापानी कर्मचारीहरूको कार्यशैली (Japanese Work Ethic) यसको उत्कृष्ट उदाहरण हो।
• उदाहरण (जापानको पुनरुत्थान): दोस्रो विश्वयुद्ध पछि खरानी भएको जापानलाई त्यहाँका इमानदार कर्मचारीहरूले बचाए। उनीहरूले ‘समय’ लाई भगवान् माने र ‘गुणस्तर’ लाई आफ्नो धर्म। आज जापानसँग कुनै ठूलो प्राकृतिक स्रोत छैन, तर उनीहरूसँग ‘इमानदारीको स्रोत’ छ।

• नेपाली सन्दर्भ: एउटा कर्मचारीले टेबुलमुनिबाट पैसा नलिँदा एक गरीब किसानको छोराले छात्रवृत्ति पाउँछ, एउटा बिरामीले औषधि पाउँछ र एउटा उद्यमीले उद्योग खोल्ने साहस गर्छ। यो ‘इमानदारीको चक्र’ ले ५ वर्षमा देशको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (\bm{GDP}) लाई दोब्बर बनाउन सक्छ।

राजनीति समाजको ऐना हो। यदि हामीले भ्रष्टलाई नै ‘महाराजा’ मानेर पुजिरह्यौं भने हामीले पाउने भनेको ‘आँसु’ मात्र हो। तर यदि हामीले “राजनीति केवल सेवाका लागि हो” भन्ने अडान लियौं भने, ५ वर्षमा नेपाललाई स्वर्ग बनाउन कुनै शक्तिले रोक्न सक्दैन।
याद राखौं “जसको भित्री मन फोहोर छ, उसको बाहिरी भाषण जतिसुकै सफा भए पनि त्यसले देशको दुर्गन्ध मेटाउन सक्दैन।”🙏

• #EndTheLoot (लुटतन्त्रको अन्त्य)
• #ZeroTolerance (शून्य सहनशीलता)
• #BhrastacharMuktaNepal (भ्रष्टाचार मुक्त नेपाल)
• #StopSocialCrime (सामाजिक अपराध रोकौं)
• #NoMoreBhasan (भाषण मात्र होइन, काम चाहियो)
• #QuestionYourLeader (आफ्नो नेतालाई प्रश्न गर)
• #MaSachetNagarik (म सचेत नागरिक)
• #NepalNeedsSingaporeModel (नेपाललाई सिंगापुर मोडल)
• #PowerToPeople (जनताको शक्ति)
#WakeUpNepal #CorruptionFreeNepal #NoMoreBhasan #NepalChangeIn5Years #JusticeForNepal”