स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचन प्रणाली परिवर्तन गर्नुपर्ने आजको आवश्यकता

-प्रशान्त भण्डारी

त्रिभुवन विश्वविद्यालय (त्रिवि) नेपालकै सबैभन्दा पुरानो र ठूलो विश्वविद्यालय हो, जसको स्थापना २०१६ सालमा भएको थियो। यो देशभर फैलिएका विभिन्न क्याम्पसहरूमार्फत उच्च शिक्षा प्रदान गर्ने प्रमुख शैक्षिक संस्था हो । त्रिविले विविध संकाय, अनुसन्धान कार्यक्रम र शैक्षिक सुधारका पहलमार्फत नेपालमा उच्च शिक्षाको स्तर वृद्धि गर्न योगदान दिइरहेको छ। यस विश्वविद्यालयमा स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचन हुन थालेको लामो समय भइसक्यो। यसको थालनी भएको लामो इतिहास छ। यो देशमा संघीय लोकतन्त्र गणतन्त्र आउनुभन्दा अगाडि यो देशमा स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचन हुँदै आएको छ।

२०१७ सालदेखि २०४६ सालसम्म रहेको ३० वर्षे निर्दलीय पंचायती व्यवस्था जुनबेला यो देशमा राजनीतिक दलहरू भूमिगत थिए र जहाँ दल खोज्न पाइने थिएन, त्यस्तो कठिन समयमा पनि सन्देश पुर्याउनका निम्ति साझा संस्था स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनले त्यसको काम गरेको थियो। आज यो देशमा व्यवस्था परिवर्तन भएर संघीय संरचनामा हाम्रो व्यवस्था गइसकेको छ। आज पनि त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा करिब ४ देखि ५ लाख विद्यार्थी अध्ययनरत छन्‌ जसमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयका ६१ वटा आङिक र १०४१ सम्बन्धन प्राप्त क्याम्पसहरू रहेका छन्। यसमा निजी शैक्षिक संस्थाले कुल विद्यार्थीको ८७‌ प्रतिशत हिस्सा आज पनि निजी शैक्षिक संस्थाले ओगटेको छ र बाँकी २३ प्रतिशत विद्यार्थी आङ्गिक क्याम्पसमा अध्ययनरत छन्। विश्वमा हामी यस्तो विश्वविद्यालय जहाँ यति धेरै संकाय, विभाग र विषयहरुमा विविधिकरण भएर पढ्न पाउने र पढ्ने गरेको विश्वविद्यालय कम नै देख्छौं ।

स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचन प्रक्रियाका कारणले आज त्रिभुवन विश्वविद्यालयको आङिक र सम्बन्धन प्राप्त क्याम्पसमा विद्यार्थी राजनीति कमजोर भएको छ । आज विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी राजनीति गर्नका निम्ति मात्र पनि भर्ना हुने र विश्वविद्यालयका नियमित/ रेगुलर विद्यार्थीलाई स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचनमा ‌ ‌समावेश गर्न नसक्नु आजको मुख्य चुनौती देखिएको छ। यसका लागि हामीले विश्वविद्यालयमा निर्वाचनको प्रक्रिया परिवर्तन गर्नुपर्छ हालको स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचनले विद्यार्थी र स्ववियु बीच केही खाडल देखाएको छ। यसलाई पूर्ति गर्नका निम्ति पनि हामीले विश्वविद्यालयमा काउन्सिलको मार्फत विश्वविद्यालयमा निर्वाचन विधि परिवर्तन गर्नुपर्ने देखियो।

विद्यार्थी परिषद् (student council) को अवधारणा

विद्यार्थी परिषद् कुनै पनि शैक्षिक संस्थामा रहेको विद्यार्थीहरूको प्रतिनिधि निकाय हो, जसले उनीहरूको हक, अधिकार, र हितको रक्षा गर्न भूमिका खेल्छ। यस परिषद्को गठन प्रायः निर्वाचन वा मनोनयन प्रक्रियाबाट गरिन्छ, जहाँ विद्यार्थी प्रतिनिधिहरू, अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, सचिव, कोषाध्यक्षलगायत पदाधिकारी समावेश हुन्छन्। विद्यार्थी परिषद्ले शैक्षिक सुधार, अतिरिक्त क्रियाकलाप, सामाजिक सेवा, तथा प्रशासनसँग समन्वय जस्ता महत्वपूर्ण कार्यहरू गर्छ। यसले विद्यालय वा कलेजमा सहभागितामूलक वातावरण सिर्जना गरी विद्यार्थीहरूलाई नेतृत्व विकास, समस्या समाधान, र सहकार्यको अवसर प्रदान गर्छ। विद्यार्थी परिषद्ले शैक्षिक संस्थाको नीति निर्माणमा विद्यार्थीहरूको आवाजलाई प्रभावकारी रूपमा प्रतिनिधित्व गर्छ। साथै, सांस्कृतिक कार्यक्रम, खेलकुद, सेमिनार, तथा अन्य सह-पाठ्यक्रम गतिविधिहरू आयोजना गरेर विद्यार्थीहरूको सृजनात्मकता र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई अभिवृद्धि गर्छ।

यस परिषद्ले शिक्षक, प्रशासन र विद्यार्थीहरूबीच समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गर्दै विद्यार्थीहरूका समस्याहरूको समाधान गर्न पहल गर्छ। लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट सञ्चालन हुने भएकाले विद्यार्थी परिषद्ले नेतृत्व क्षमता, निर्णय क्षमताको विकास, तथा जिम्मेवारी बोध गर्ने अवसर प्रदान गर्छ। यसले सकारात्मक परिवर्तन र संस्थागत सुधारका लागि विद्यार्थीहरूलाई सशक्त बनाउने कार्य गर्छ।

विधार्थी प्रतिनिधित्वका केहि अभ्यासहरू

विद्यार्थी निर्वाचन विभिन्न विश्वविद्यालयहरूमा फरक ढंगले सञ्चालन हुन्छ, जसको प्रक्रिया, प्रभाव, र चुनौतिहरू सम्बन्धित शैक्षिक संस्थाका संरचना तथा राजनीतिक-सामाजिक परिवेशमा निर्भर गर्छ।

१. अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्य: अमेरिका र युरोपेली विश्वविद्यालयहरूमा विद्यार्थी संघ (Student Union) निर्वाचन प्रायः स्वतन्त्र, लोकतान्त्रिक र गैर-राजनीतिक प्रकृतिको हुन्छ। यस्ता संघहरूले विद्यार्थी हक-अधिकारको प्रवर्द्धन, शैक्षिक नीतिमा प्रभाव पार्ने, तथा विश्वविद्यालय प्रशासनसँग समन्वय गर्ने कार्य गर्छन्। भारतमा विद्यार्थी राजनीति तुलनात्मक रूपमा सक्रिय छ, जहाँ जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (JNU) वा दिल्ली विश्वविद्यालय (DU) जस्ता संस्थाहरूमा विद्यार्थी निर्वाचनले राष्ट्रिय राजनीतिको प्रतिबिम्ब झल्काउने गर्छ।

२. नेपाल र दक्षिण एशियाली सन्दर्भ: नेपाल, भारत, पाकिस्तान, र बंगलादेशमा विद्यार्थी निर्वाचन प्रायः मुख्यधारका राजनीतिक दलहरूसँग प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा सम्बद्ध हुन्छन्। नेपालमा स्ववियु (स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन) निर्वाचन विश्वविद्यालय तथा क्याम्पस स्तरमा विद्यार्थी नेतृत्व चयनका लागि महत्वपूर्ण प्रक्रिया हो। तर, प्रायः राजनीतिक प्रभावका कारण निर्वाचन प्रक्रियामा असहजता तथा ढिलाइ हुने समस्या देखिन्छ।

३. सुधारका उपाय: लोकतान्त्रिक मूल्यलाई संस्थागत गर्दै विद्यार्थी निर्वाचनलाई निष्पक्ष, समावेशी, र राजनीतिक स्वार्थभन्दा माथि उठाउन आवश्यक छ। अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासअनुसार, निर्वाचन प्रक्रियालाई पारदर्शी, डिजिटल प्रविधि प्रयोग गरी सुव्यवस्थित, र शैक्षिक उद्देश्यअनुकूल बनाउनु जरुरी छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई लोकतान्त्रिक संस्कार सिकाउने र उनीहरूको नेतृत्व क्षमता अभिवृद्धि गर्न सहयोग पुर्‍याउनेछ।

स्ववियू विधार्थी काउन्सिलको रुपमा

स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियन (स्ववियु) को निर्वाचन प्रणालीमा परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यकता आजको प्रमुख माग बनेको छ। त्रिभुवन विश्वविद्यालय (त्रिवि) मा स्ववियु निर्वाचनको इतिहास लामो छ, तर यसले हालसम्म विद्यार्थीहरूको आवश्यकता र आकांक्षालाई पूरा गर्न सकेको छैन। यसले विद्यार्थी राजनीतिको कमजोरी, निर्वाचन प्रक्रियाको अपारदर्शिता, र विद्यार्थीहरूको सहभागितामा कमी जस्ता समस्याहरू उत्पन्न गरेको छ। यसले गर्दा विश्वविद्यालयमा विद्यार्थीहरूको प्रतिनिधित्व र उनीहरूको मागलाई प्रभावकारी ढंगले सम्बोधन गर्न सकिएको छैन। यसकारण यस सम्बन्धमा निम्न कुराहरु महत्वपूर्ण हुन्छन् :

पहिलो, निर्वाचन प्रणालीको समस्या स्ववियु निर्वाचन प्रणालीमा धेरै समस्याहरू छन्। यसमा मिश्रित निर्वाचन प्रणाली (प्रत्यक्ष र समानुपातिक) लागू गरिएको छ, तर यसले विद्यार्थीहरूको विविध आवश्यकतालाई पूरा गर्न सकेको छैन। निर्वाचन प्रक्रियामा पारदर्शिता र जवाफदेहिताको कमीले विद्यार्थीहरूको विश्वास घटाएको छ। यसले गर्दा विद्यार्थीहरु निर्वाचनमा सहभागी हुन निरुत्साहित भएका छन् ।

दोश्रो, विद्यार्थी राजनीतिको कमजोरी त्रिविमा करिब ४ देखि ५ लाख विद्यार्थी अध्ययनरत छन्, तर स्ववियु निर्वाचनले यी विद्यार्थीहरूको आवाजलाई प्रभावकारी ढंगले उठाउन सकेको छैन। विशेष गरी निजी शैक्षिक संस्थामा अध्ययनरत विद्यार्थीहरू (जसले कुल विद्यार्थीको ८७% ओगट्छन्) लाई निर्वाचन प्रक्रियामा समावेश गर्न सकिएको छैन। यसले विद्यार्थी राजनीतिलाई कमजोर बनाएको छ |

तेश्रो, निर्वाचन प्रक्रियामा सुधारको आवश्यकता स्ववियु निर्वाचन प्रणालीमा सुधार गर्न आवश्यक छ। यसमा निम्न कदमहरू समावेश गर्न सकिन्छ: –

 पारदर्शिता बढाउने: निर्वाचन प्रक्रियालाई पारदर्शी बनाउनुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूको विश्वास बढाउनेछ।

 समानुपातिक प्रतिनिधित्व: विद्यार्थीहरूको विविध आवश्यकतालाई ध्यानमा राखेर समानुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणाली लागू गर्नुपर्छ।

 निजी संस्थाका विद्यार्थीहरूलाई समावेश गर्ने: निजी शैक्षिक संस्थामा अध्ययनरत विद्यार्थीहरूलाई पनि निर्वाचन प्रक्रियामा समावेश गर्नुपर्छ।

 काउन्सिलको मार्फत परिवर्तन*: विश्वविद्यालय काउन्सिलको मार्फत निर्वाचन विधिमा परिवर्तन गर्नुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूको आवश्यकतालाई ध्यानमा राखेर निर्णय गर्न सकिनेछ ।

विद्यार्थीहरूको सहभागिता बढाउने स्ववियु निर्वाचनले विद्यार्थीहरूको सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ। यसका लागि विभिन्न कदमहरू अपनाउन आवश्यक छ, जस्तै जागरूकता अभियान सञ्चालन गरेर विद्यार्थीहरूलाई निर्वाचनको महत्त्व र यसले उनीहरूको शैक्षिक तथा नेतृत्व विकासमा पार्ने प्रभावबारे जानकारी दिनु। साथै, मतदान प्रक्रियालाई सहज र पहुँचयोग्य बनाउनुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई मतदान गर्न प्रोत्साहित गर्छ। निष्पक्ष र पारदर्शी निर्वाचन प्रणाली लागू गरी विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई स्ववियु निर्वाचनमा स्वतःस्फूर्त रूपमा संलग्न हुन प्रेरित गर्छ।

निष्कर्ष

स्ववियु निर्वाचन प्रणालीमा सुधार गरेर विद्यार्थीहरूको आवश्यकता र आकांक्षालाई पूरा गर्न सकिन्छ। यसले विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी राजनीतिको सशक्तिकरण गर्नेछ र विद्यार्थीहरूको प्रतिनिधित्वलाई प्रभावकारी बनाउनेछ। यसले विश्वविद्यालयलाई अझ प्रगतिशील र विद्यार्थी-मैत्री बनाउनेछ । सारांशमा, स्वतन्त्र विद्यार्थी युनियनको निर्वाचन प्रणालीमा परिवर्तन गर्नु आजको आवश्यकता बनेको छ। यसले विद्यार्थीहरूको आवश्यकता र आकांक्षालाई पूरा गर्नेछ र विश्वविद्यालयमा विद्यार्थी राजनीतिको सशक्तिकरण गर्नेछ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय (त्रिवि) को साख र गरिमा जोगाउन तथा विद्यार्थी आन्दोलनलाई पुनर्जीवित गर्न वर्तमान परिस्थितिमा स्ववियु निर्वाचन प्रणालीलाई पुनर्संरचना गर्नु आवश्यक छ। परम्परागत निर्वाचन प्रणालीले निरन्तर विवाद, राजनीतिक हस्तक्षेप, र अस्थिरता निम्त्याएको सन्दर्भमा काउन्सिल प्रणालीमार्फत विद्यार्थी नेतृत्व चयन गर्ने नयाँ ढाँचा अवलम्बन गर्नु बुद्धिमानी हुन सक्छ। काउन्सिल प्रणालीले निष्पक्ष, समावेशी, र लोकतान्त्रिक अभ्यासलाई संस्थागत गर्दै विद्यार्थीहरूको शैक्षिक तथा नेतृत्व क्षमताको उचित उपयोग गर्ने वातावरण सिर्जना गर्न मद्दत पुर्‍याउनेछ। यसले विश्वविद्यालयको शैक्षिक गतिविधि अवरुद्ध हुने समस्यालाई कम गर्दै विद्यार्थी हकहित र नीति निर्माणमा उनीहरूको प्रभावकारी सहभागिता सुनिश्चित गर्न सक्नेछ।

अनेरास्ववियु केन्द्रीय सदस्य भण्डारी त्रिभुवन विश्वविद्यालय इन्चार्ज हुनुहुन्छ ।