प्रदूषण नियन्त्रणमा  गिद्धकाे महत्वपूर्ण भूमिका

–भीष्मराज ओझा

१५ भदौ,काठमाडौँ । गिद्ध आफैले शिकार नगरी केवल मरेका प्राणीको सिनो मात्र खाने भएकाले वातावरणलाई प्रदूषण र दुर्गन्धरहित बनाउन यसको भूमिका महत्वपूर्ण छ ।

तथ्याङ्कअनुसार एउटा गिद्धले औसत एक वर्षमा कम्तीमा १२० किग्रा सिनो खाएर वातावरण सफा राख्न मद्दत गर्दछ । सिनोको कुशलतापूर्वक छोटो समयमै दोहन गर्ने गिद्धले भुस्याहा कुकुर, स्याल, मुसा र झिँगाको सङ्ख्यामा हुने वृद्धिलाई समेत न्यूनीकरण गर्ने विज्ञको भनाइ छ ।

जसको परिणाम मानिसमा रेबिज, प्लेग, हैजा, आँऊ र झाडापखालाको माहामारी तथा पशुचौपायामा हुने एन्थ्रेक्स्, ब्रुसेलोसिस् र क्षयरोग जस्ता रोगको महामारीबाट बच्नसमेत मद्दत पुग्ने नेपाल पक्षी संरक्षण सङ्घका गिद्ध संरक्षण कार्यक्रम अधिकृत कृष्ण भुसालले बताउनुभयो । पारिस्थितिकिय प्रणाली सन्तुलनमा गिद्धको भूमिका महत्वपूर्ण छ ।

गिद्ध आफ्नो आहारा खोजीका लागि सयौं किलोमिटर क्षेत्रसम्म उड्ने गर्छ । गिद्धलाई प्रकृतिको कुचिकार भनिन्छ । वन तथा वातावरण मन्त्रालयले शुरु गरेको ‘नेपाल स्वच्छ वातावरण महाअभियान, २०७५’ कार्यावन्यनमा गिद्ध र यसको संरक्षणमा भएका प्रयास सहयोगी बन्नसक्ने कार्यक्रम अधिकृत भुसालले बताउनुभयो ।

यही भदौ १६ गते दशौंँ अन्तर्राष्ट्रिय गिद्ध सचेतना दिवश नेपालका साथै संसारभर मनाइँदै छ । दक्षिण अफ्रिकामा सन् २००५ देखि नै मनाइँदै आएको राष्ट्रिय गिद्ध सचेतना दिवस विकसित भई सन् २००९ देखि अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रुपमा मनाउन थालिएको हो । सो दिवसमा राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले सरोकारवाला सङ्घ संस्थासँगको सहकार्यमा विभिन्न कार्यक्रम गरी यो दिवस मनाउने जनाएको छ ।

यस अवसरमा गिद्धको घना वासस्थान र आसपासका क्षेत्रमा स्थानीय समुदाय, सरकारी निकाय, संरक्षण संस्था र विद्यालयको साझेदारीमा विभिन्न कार्यक्रम गरिने विभागले जनाएको छ । नेपालले गिद्ध संरक्षणका लागि चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा गिद्ध प्रजनन केन्द्र स्थापना गरी विभिन्न संस्थाको सहयोगमा वासस्थान संरक्षणसमेत गर्दै आएको छ ।

गिद्ध संरक्षणका चुनौती

सन् १९९० को दशकसम्म नेपाल सहित दक्षिण एशियामा उल्लेख्य पाइने गिद्धको संख्या अहिले घटेर लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको छ ।

नेपाल, भारत, बङ्गलादेश र पाकिस्तानमा गरिएको वैज्ञानिक अनुसन्धानले गिद्धको सङ्ख्यामा ह्रास आउनुको प्रमुख कारण पशु उपचारमा प्रयोग गरिने ‘डाइक्लोफेनेक’ औषधि भएको पुष्टि भएको छ । यसैलाई मध्यनजर गरी सरकारले सो औषधिलाई २०६३ साल जेठ २३ गतेदेखि पशु उपचारका लागि उत्पादन, प्रयोग र बिक्री वितरणमा प्रतिबन्ध लगाएको विभागका सूचना अधिकारी नारायण रुपाखेतीले जानकारी दिनुभयो । हाल ४६ जिल्लामा गिद्धको वासस्थानलाई विषादीरहित घोषणा गरिएको छ ।

सङ्घले गरेको स्थलगत अध्ययनअनुसार सन् २००२ देखि २०११ सम्म गिद्धको सङ्ख्या ९१ प्रतिशतले घटेको देखिए पनि पछिल्लो समयमा गिद्धको सङ्ख्या हस दरमा कमी आइ स्थिर रहेको छ । अझै पनि गिद्ध संरक्षणमैत्री वातावरण बन्न नसक्दा संरक्षणमा चुनौती रहेको सङ्घका प्रमुख कार्यकारी अधिकृत इशाना थापाको भनाइ छ । आहारको खोजीमा टाढा टाढासम्म यात्रा गर्ने गिद्ध संरक्षणका लागि एक देशले मात्र काम गरेर सुनिश्चित नहुने भएकाले यसमा अन्तरदेशीय सहकार्यको खाँचो रहेको उहाँले बताउनुभयो ।

विभागले गिद्ध संरक्षण गरी पर्यावरणीय सन्तुलन र वातावरणीय स्वस्थता कायम गर्न ‘गिद्ध संरक्षण कार्ययोजना सन् २००९—२०१३’ को सफल कार्यान्वयन पश्चात् दोस्रो पञ्चवर्षीय कार्ययोजना सन् २०१५–२०१९ लागू गरेको छ ।

कार्ययोजनाले गिद्धको सुरक्षित खाना र उपयुक्त वासस्थानको संरक्षणमार्फत गिद्धको सङ्ख्यामा वृद्धि गर्ने दिशामा कार्य गर्दै आएको विभागका सूचना अधिकारी रुपाखेतीले बताउनुभयो । विश्वमा २३ प्रजातिका गिद्ध पाइन्छन् । नेपालमा पाइने नौ प्रजातिका गिद्धमध्ये डङ्गर, सानो खैरो र लामो ठूँडे गिद्ध अति सङ्कटापन्न अवस्थामा छन् ।